Açar sözlər:məktəb bullinqi, məktəbli, səbəb, nəticə, bullinqin psixolo gi yası, psixopatoloji hal.

Keywords: school bullying, student, cause, effect, psychology of bullying, psychopathological condition.

Müasir tədqiqatlar bullinq fenomeninə cəlb olunan iştirakçıların psixi sağlamlığı üçün mənfi rolunu vurğulayır. Bullinqin “qurbanları” üçün daha ciddi klinik və psixoloji nəticələr müəyyən edilmişdir. Mənfi emosional vəziyyətlər qeyd olunur: depressiya, panik atak, artan narahatlıq, intihara qədər ciddi emosional travma yaşamaq. Bullinq problemi psixologiyada, sosiologiyada, klinik psixologiyada, kriminologiyada, tibbdə, pedaqogikada, fəlsəfədə və elmi biliyin digər sahələrində öyrənilən geniş bir sahədir.

Bullinq probleminə həsr olunmuş ilk əsərlər 1905-ci ildən çap olunmağa başladı. İlk tədqiqatlar Skandinaviya alimləri (D.Olveus, E.Roland, P.Heinemann), sonra isə Böyük Britaniya alimləri (D.Leyn, V.Ortoa və s.) tərəfindən aparılmışdır. Xaricdə bu problemə çox diqqət yetirilir, burada zorakılığın qarşısını almaq üçün çox yaxşı qurulmuş effektiv proqramlar mövcuddur. Bu məsələ ilə məşğul olan tədqiqatçılara aşağıdakılar daxildir: S.İ.Seyidov, M.Ə.Həmzəyev M.Ə., E.İ.Şəfiyeva, İ.A.Aleksandrova, T.O.Arçakova, İ.A.Bayeva, S.A.Boqomaz, E.V.Borodkina, İ.V.Drobinina, İ.A.Kuzmin, O.A.Kuznetsova, T.V.Nalivaiko, E.İ.Rasskazova, İ.A.Requş, R.İ.Stetişina və başqaları. Uzun müddətli bullinqin qurbanları öz yaşıdlarına nisbətən neyropsixiatrik xəstəliklərə və depressiyaya daha çox meyillidirlər. Tədqiqatçılar onu da qeyd edirlər ki, erkən yaşda bullinqə məruz qalan fərdlər daha sonra ətrafdakı dəyişikliklərdən asılı olmayaraq digər bullinq növlərinin qurbanına çevrilirlər. Bullinq nəticəsində yaranan zorakılıq həm dərhal, həm də gecikmiş şəkildə şəxsiyyətin bütün fəaliyyət səviyyələrinə təsir göstərir. Onlar gələcəkdə bir insanın özünü dərk etməsinə mane olan davamlı şəxsi dəyişikliklərə səbəb olur. Şagirdlər tərəfindən məktəb bullinqi və alçaldılması məktəbdəki atmosferə mənfi təsir göstərir. Məktəblilərin qorxu, depressiya və sağlamlıq şikayətləri onların məktəbə davamiyyətinə, dərsə cəmləşməsinə və akademik performansına təsir göstərir. Bullinq məktəb yaşlı uşaqlar və yeniyetmələr arasında ciddi problemdir. Bu, prosesin bütün iştirakçıları, qurban, müşahidəçi, təqibçinin özü üçün qısa və uzunmüddətli nəticələrə malikdir. Bullinq qurbana ciddi xəsarət yetirir. Onun mənfi nəticələri özünə hörmətsizlik və inamsızlıqdan (yalnız akademik nailiyyətlər sahəsində deyil) zəif yuxu və konsentrasiyaya qədərdir. Sosial təcrid və tənhalıq hissləri depressiyanın inkişafına səbəb olur. Təhsil motivasiyası məktəbə getmək istəməməyə qədər azalır. Bullinq intiharın ən çox yayılmış səbəblərindən biridir. Onun uzunmüddətli fiziki və psixopatoloji nəticələridə ola bilər. Bəziləri bunlardır: evdən qaçmaq, məktəb fəaliyyətləri və məktəb həyatından uzaqlaşmaq, tək qalmaq istəmək, utancaqlıq, mədə ağrıları, baş ağrıları, panik atak, yuxusuzluq, kabuslar və s. Müasir təhsildə mütəxəssislərin fikrincə, məktəbli münasibətlərində qəddarlıq, alçaldılma və istehza getdikcə daha çox müşahidə olunur ki, bu da şəxsi məhvə, depressiyaya, intihara cəhdə səbəb olur. Bullinq (zorbalıq) məktəblilərdə psixi sağlamlıq pozuntularının mühüm göstəricilərindən biridir. Bu fakt müxtəlif beynəlxalq hesabatlarda, o cümlədən zorakılığın uşaq və yeniyetmələrin rifahının pozulmasının göstəricisi kimi qəbul edilir. Həmyaşıdların zorakılığı müxtəlif emosional simptomlarla əlaqələndirilir. Məsələn, narahatlıq, depressiya, dağıdıcı davranış (narkotik və alkoqoldan sui-istifadə) və s. İntihar düşüncələri və onların həyata keçirilməsi bullinq vəziyyətində ən ciddi risk və zorakılığın cəmiyyət üçün ən sarsıdıcı və travmatik nəticələri olaraq qalır. Elm də bullinqin sağlamlığa uzun müddətli təsiri ilə bağlı ən diqqətə layiq iş, ingilis alimləri tərəfindən məktəb illərində bullinqin qurbanı kimi uşaqlıqda zorakılıq prosesində iştirak edən böyüklər (təxminən 1500 nəfər) nümunəsi üzərində apardıqları uzunlamasına tədqiqatdır. Uşaqlıqda zorakılığın qurbanı olmuş və ya növbə ilə qurban və təcavüzkar kimi davranan böyüklər yetkinlik dövründə müxtəlif psixi pozğunluqlar nümayiş etdirirlər: onlarda intihar düşüncələri (əsasən kişilər), agorafobiya (qadınlar), həmçinin depressiya, panik pozğunluq və ümumi narahatlıq (hər iki cinsdə olur) var. Məktəbdə zorakılıq edən fərdlərdə şəxsiyyət inkişafının antisosial növü üstünlük təşkil edir. Bullinqin psixopatoloji nəticələri çox ciddidir və bəzən faciəvi nəticələrə gətirib çıxarır. Məlum olur ki, bullinqə məruz qalanlar məktəbə getməyi dayandırır, dərslərə və sinif yoldaşlarına nifrət edir, daha pis oxumağa başlayır. Həmçinin bullinqdən sonra zorakılığın qurbanı olan məktəblilər də ağır emosional təcrübələr, əzablar, depressiya, narahatlıq, intihar düşüncələrinin və niyyətlərinin ortaya çıxması ilə əlaqələndirilə bilər. Qurban olmuş məktəblilər arzu olunmaz davranış əlamətləri göstərə bilərlər. Məsələn, əgər əvvəllər məktəbli başqalarına qarşı aqressiv davranmırdısa, sonralar öz üzərində yaşadığı təcavüz və alçaldıcı hərəkətləri başqa insanlara qarşı təkrarlaya bilər. Məktəb illərində travma təcrübəsi şagirdlərin depressiv vəziyyətlərinə səbəb ola bilər. Depressiya cinsi qurban, zorakı cinayət, həmyaşıdların qurbanı və məişət zorakılığı da daxil olmaqla qurbanlığın bir çox formaları ilə əlaqələndirilə bilər. Bullinq (zorbalıq) məktəblilərin tənha, bədbəxt və qorxulu hiss edəbiləcəyi emosional pozğunluqlara səbəb olur. Bu, onları narahat hiss etdirə bilər və onlarda səhv olduğunu düşündürə bilər. Məktəblilər inamını itirə və daha məktəbə getmək istəməyə bilərlər. Zorbalıq özlüyündə məktəblilər üçün çox alçaldıcı və ağrılıdır. Bullinq, zorakılığın şahidlərinə də mənfi təsir göstərir. Şahidlər növbəti qurban ola biləcəklərindən qorxurlar. “Qurban” roluna uyğun gəlməsələr belə, bu hallarda nə edəcəklərini bilmədiklərindən özlərini qorumaq üçün bullinqə qatılmaqdan çəkinirlər. Tədqiqatlara görə, zorakılıq edənlər yetkinlik dövründə daha çox aqressivlik, cinsi təcavüz və cinayətkar davranışlarla məşğul olurlar. Bullinqin yaratdığı stress və narahatlıq məktəblilərin öyrənməsini çətinləşdirə bilər. Bu, diqqəti cəmləməkdə çətinlik çəkməyə və onların məktəbdə öyrəndiklərini yadda saxlamaq qabiliyyətinə təsir edən mövzuya və öyrənməyə diqqət yetirmək üçün olan resurslarını azaldır. Bullinqin qurbanı olan şagirdlər tez-tez özlərini arzuolunmaz, aciz, həssas və qorxulu hiss edirlər. Bullinqin nəzərə çarpan uzunmüddətli təsiri emosional ziyandır. Qurbanlar təcrid, həssaslıq, münaqişələrdən qaçmaq meyili, psixosomatik simptomların müxtəlif təzahürləri, artan narahatlıq səviyyəsi və özünə şübhə ilə xarakterizə olunur. Onlarda öyrənmə motivasiyası azalır, ünsiyyət də müxtəlif problemlər yaranır. Daha sonra yetkinlik dövründə ortaya çıxa biləcək əlamətlər və xüsusiyyətlərə aşağıdakılar daxildir: –aşağı özünəhörmət;–iş imkanlarının azalması;–düşmənçilik və ya intiqamçı meyillərin qalıq hissləri;–başqalarına inamsızlıq;–yeni sosial qruplara qoşulmaqdan çəkinmə və ya qorxu;–sosial təcrid;–alkoqolizm, və narkomaniya, qanunla bağlı problemlər, məişət zorakılığı. Əgər məktəbli daima ağrılı və ya travmatik hadisələr yaşamağa məcburdursa, o zaman o, öz hisslərini və davranışlarını idarə edə bilmir. Bu da onların çarəsiz hiss etməsinə səbəb olur və hətta “öyrənilmiş çarəsizlik” adlanan davranışa gətirib çıxara bilər. “Öyrənilmiş çarəsizlik”dən əziyyət çəkənlər qəti şəkildə inanırlar ki, bu vəziyyəti düzəltmək, ondan uzaqlaşmaq imkanı olsa belə, onların dəhşətli vəziyyətlərini dəyişdirmək üçün heç nə etmək mümkün deyil. Öyrənilmiş çarəsizlik narahatlıq pozğunluqları, depressiya və fobiyalar da daxil olmaqla bir sıra psixo patoloji pozğunluqlara səbəb ola bilər. Məktəblilərin mənfi əhvali-ruhiyyəsinə ümumi qurbanlığın birbaşa təsiri var. Zorbalığa zərərsiz fenomen, yeniyetməlikdə böyümənin qaçılmaz hissəsi kimi baxmaq olmaz. Çünki yuxarıdakı araşdırmalar göstərir ki, bullinq qısamüddətli nəticələrlə yanaşı, insanın şəxsiyyətinə uzunmüddətli təsir göstərir. Onun qurbanları fiziki və psixi sağlamlıq problemləri riski altındadır. Bu təcrübələrin nəticəsi olaraq, yetkinlik dövründə psixoloji rifah və sosial müvəffəqiyyət səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Təcavüzkarlar üçün nəticələri də göz qabağındadır, xüsusəndə onların aqressiyası cəzasız qalsa, bu, hər şeyə icazə vermək hissini doğurur. Şahidlər və neytral müşahidəçilər ikincidərəcəli travmatizasiya prosesinə məruz qalırlar. Onların emosional sferası və sabitliyi əziyyət çəkir. Çünki onlar daim “qurbana çevrilməkdən”, qurban olmaqdan, qorxu və narahatlıq içində yaşamaqdan qorxurlar. Beləliklə, bullinq vəziyyətində məktəblinin qurbanı olması ilə bağlı proqnozlaşdırıcıların və nəticələrin tam spektrini nəzərə almaq lazımdır. Bu fenomenin “təcavüzkarların” və “müşahidəçilərin” psixoloji rifahına mənfi təsiri də nümayiş etdirilir. “Təcavüzkarlar” sosial uyğunlaşma ilə bağlı problemlər, tənhalıq yaşamaq riskinin artması, yüksək heysiyyət səbəbiylə təmas dairəsinin daralması, narsissizmə, aqressivliyə, avtoritarizmə, kinsizliyə meyillidirlər. “Müşahidəçilər” emosional pozğunluqlar, artan neyropsix stress və özünə inamsızlıq riski artır. Bullinqin “qurbanları” hücuma məruz qalmaqdan və ya zədələnməkdən o qədər qorxurlar ki, dərslərə getməməyə meyillidirlər. Tədqiqatçılar təklik və depressiya hisslərinin həm “təcavüzkarları”, həm də “qurbanları” bullinqə və cinayətə cəlb edə biləcəyini qeyd edirlər.

NƏTİCƏ

Zorakılığın psixiatrik və psixo somatik problemlərlə əlaqəli olduğu aşkar edilmişdir. Beləliklə, bullinqin nəticələri baş ağrıları, təkrarlanan qarın ağrısı, yuxu problemləri, depressiya, narahatlıq səviyyəsinin artması,somatizasiya və düşmənçilikdir.

“Qurbanlar” və “təcavüzkarlar” psixi pozğunluq riski altındadır. “Qurbanlar” bullinqə məruz qaldıqda qəzəb, kədər, narahatlıq, utanma, ağlama, qorxu və özünü ittiham emosiyaları ilə üzləşə bilər. Həmçinin, diqqət konsentrasiyasının pisləşməsi və akademik performansın azalması müşahidə olunur. Bullinqdən sonra məktəblilərdə digər insanlara qarşı məyusluq və inamsızlıq, kabuslar yaranır. Onlar sosial izolyasiya ilə üzləşir, özlərini daha lazımsız, gücsüz və tənha hiss edirlər. Bu cür hallar “ikiqat təlaş” kimi səciyyələnir və bir sıra problemlərə səbəb olur: sosial və davranış çətinlikləri, həm yaşıdların mənfi qiymətləndirilməsi, aşağı özünə hörmət və tənhalıq. “Qurbanlar” bullinq nəticəsində yaşadıqları stress üçün emosional yönümlü mübarizə strategiyaların dan daha çox istifadə edirlər. Onlar “qaçış”, “sosial dəstək axtarışı”, “sublimasiya” kimi mübarizə üsullarına daha çox meyillidirlər. Zorakılığa məruz qalanlar ünsiyyətdə və hərəkətlərində daha diqqətli olurlar. Bu dəyişikliklər “təcavüzkarları” müəyyən etmək üçün idrak modelinin yaradılmasında özünü göstərir. “Qurbanlar” ünsiyyət imkanından tamamilə imtina edə və ya zorakılıqdan sonra onu ciddi şəkildə məhdudlaşdıra bilər.

Ədəbiyyat:

1. Şəfiyeva E.İ. Klinik psixologiya. Bakı: “BDU”, 2002, 81 s.

 2. Беринская И.В. Социально-пси хологический тренинг как сред ство профилактики школьного буллинга среди подростков // КПЖ, №3 (134), 2019, c.61.

 3. Власова М.А. Буллинг в сов ре менной образовательной среде // Скиф, №3 (31), 2019, c.12-18.

 4. Дашук Н.В., Дашук И.Н. Прин ципы социально-педаго гичес кой организации групп под держки жертв школьного бул линга // Наука и школа, №2, 2019, c.21-25.

 5. Новикова М.А., Реан А.А., Влияние школьного климата на возникновение травли: отечест венный и зарубежный опыт иссле дования // Вопросы обра зования, №2, 2019, c.16- 1.

 6. Утемисова Г.У, Васягина Н.Н. Актуальность исследования проб  лемы буллинга: современное состояние проблемы // Педа го гическое образование в России, №4, 2020, c.21-29

Sevinc Allahyarova;

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Bakı Dövlət Universiteti Zahid Xəlilov küç.33, indeks: AZ 1148

Aytac Əskərli ;

Xəzər Universiteti Məhsəti k. 41, AZ1096, Bakı, Azərbaycan E-mail:aytacaskarlii@gmail.com