Kamilə Kazımova -Bakı Dövlət Universiteti 

                                                                                                                          Nəzrin İmanova - Xəzər Universiteti

Ölkəmizdə hərbi xidmət 18 yaşı tamam olmuş, fiziki və psixi sağlam olan hər bir gəncin müəyyən müddət ərzində yerinə yetirməli olduğu vətəndaşlıq borcudur. Müharibə şəraitində yaralanan şəxslərə qazi deyirlər. Qazilərin döyüş əməliyyatlarında iştirakı stresə məruz qalmanın artması ilə müşayiət olunur, nəticədə bir çox psixi proseslər baş verir. Məlumdur ki, qazilərdə bir çox psixoloji problemlər müşahidə olunur. Tədqiqat işində biz təşvişli həyəcan pozuntusunu araşdırırıq. Bir çox tədqiqatçıların əsərlərində və qazilərlə aparılan müşahidələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, təşvişli həyəcan pozuntusu olan insanlar (qazilər) normal gündəlik vəziyyətlərdə olduğundan həddindən artıq təşvişli, həyəcanlı, narahat olurlar. Təşviş pozuntusu əlamətləri və simptomları müxtəlif intensivlik səviyyələrində yaşandığına görə təşvişli həyəcanın müəyyənedici xüsusiyyətləri yaşanan narahatlıq səviyyəsinə uyğundur. Təşvişli həyəcan pozuntusunun səviyyələri ardıcıl olaraq yüngül, orta, şiddətli və panik səviyyələridir. Yüngül təşviş pozuntusu gündəlik həyatın bir hissəsidir. Şəxs fiziki cəhətdən ahəngdar, konstruktiv və yaradıcı fəaliyyətlərə hazırdır. Yüngül əzələ gərginliyi ilə bəzi cəldlik, təşviş və narahatlıq hiss olunur. Öyrənmə və problem həll etmə bacarıqlarından səmərəli istifadə edir. Şəxs ətrafda baş verənləri dərk edir və xəbərdar olur. Nitqin sürəti və intensivliyi nitqin məzmununa uyğundur. Qeyri-verbal davranış fərdin ayıq, təhlükəsiz və nisbətən təhlükədən azad olduğunu əks etdirir. Orta dərəcəli təşviş pozuntusu halında şəxsin bədəni qoruyucu fəaliyyətə hazırdır. Orta dərəcədə narahatlıqda əzələ gərginliyi, qan təzyiqi, nəbz və tənəffüs sürətinin artması, yüngül tərləmə və baş ağrısı, mədə şikayətləri kimi yüngül somatik simptomlar görülə bilər. Şəxs narahat, qorxaq, həssas, səbirsiz və həyəcanlı ola bilər. Güvən azalıb. Qavrama sahəsi azalır, diqqətsizlik var. Optimal səviyyədə olmasa da, öyrənmə və problem həlli davam edir. Bir şəxs uzun müddət bir yerdə otura bilməz. Nitqin sürəti və intensivliyi tez-tez artır. Şifahi ünsiyyətdə mövzunu dəyişmək, zarafat etmək kimi xüsusiyyətlər tez-tez görülür. Bədən mövqeləri tez-tez dəyişdirilir və aqressiv bədən mövqeləri görünə bilər. Narahatlığın bu səviyyəsində onlar sosial və peşəkar məsuliyyətlərdən uzaqlaşmağa başlayırlar və emosional stimulları qəbul edə və effektiv şəkildə istifadə edə bilmədiklərinə görə işləriləng aparırlar. Şiddətli təşvişli həyəcan pozuntusu zamanı şəxs “döyüş və ya qaç” cavabına hazırlaşır. Ürək döyüntüsü, qan təzyiqi və tənəffüs sürətində artım, həmçinin əzələ gərginliyi və tərləmə var. Şəxsi yuxusuzluq, ürək bulanma, başgicəllənmə, baş ağrısı, titrəmə və həddindən artıq ürək döyüntüsündən şikayət edə bilər. Ölümün qaçılmaz olduğu hissi ola bilər. Qavrama sahəsi çox dardır və şəxs ətrafda baş verənlərə diqqət yetir məkdə çətinlik çəkir. Bu narahatlıq səviyyəsində öyrənmək və problem həll etmək mümkün deyil. Şəxs çaşqın görünür, zəif göz təması var, yüksək səslə və tez danışır. Qeyrişifahi davranışlara yuxarı və aşağı yerimək, əlləri ovuşdurmaq, titrəmək və üzünü burmaq daxil ola bilər. Panik təşviş pozuntusu narahatlığın ən şiddətli səviyyəsidir. Bu səviyyədəki hisslər şəxs üçün çox ağrılıdır. İdarəetmənin itirilməsi, həddindən artıq qəzəb, ümidsizlik, çarəsizlik və tükənmişlik hissləri yaşanır. Şəxs ətrafda baş verənləri qiymətləndirə bilmir və reallıqla əlaqəni itirə bilər. Çaşqınlıq, qışqırıq, cəfəngiyyat, nitqsizlik və halüsinasiyalar baş verə bilər. Şəxs ən sadə istəklərini ifadə etməkdə və özünü müdafiə etməkdə, demək olar ki, acizdir. Qoruyucu və sakitləşdirici tədbirlər görülməzsə, uzun müddət panik narahatlığı intihara səbəb ola bilər. Bu pozuntuların tibbi əhəmiyyəti, ilk növbədə, diferensial diaqnostikanın çətinlikləri ilə bağlıdır. Uyğunluq məsələləri də böyük əhəmiyyət kəsb edir, xüsusilə qazilərin təşviş, narahatlıq səbəbi ilə həkimə müraciət etməməsi, rejimə riayət etməməsi və ya dərman qəbul etməməsi hallarında daha çox müşahidə olunur. Bu növ təşvişli həyəcan pozuntusunun fərqli xüsusiyyəti onun uzun müddət daimi mövcudluğudur. Daimi təşviş, həyəcan paroksismal narahatlıq kimi vegetativ həyəcanla sıx bağlıdır, lakin bu əlaqə eyni dərəcədə ifadə edilmir. Buna görə də vegetativ simptomlar klinik mənzərə də mütləq böyük yer tutmur. Davamlı təşvişli həyəcan halları, adətən, qarşı dan gələn hadisələr və ya onların nəticələri ilə bağlı həyəcan, təşviş, qorxu, narahatlıq və s. kimi yaşanır. Müxtəlif pozuntularda bu tip narahatlıq aşağıda müzakirə olunan öz klinik xüsusiyyətlərinə malikdir. Daimi təşviş, həyəcan, narahatlıq mexanizmləri (həmçinin paroksismal) limbik sistem, amigdala, septum və hipokampus ilə əlaqələndirilir. Bununla belə, onun genezisində, görünür, prefrontal korteks və xarici reseptorların qıcıqlanmasına cavabdeh olan beyin sistemləri (talamus, somatosensor, eşitmə və görmə qabığı) mühüm rol oynayır. Davamlı təşvişli həyəcan halları narahatlıq pozulmaları, uyğunlaşma pozulmaları, stress pozulmaları və tibbi praktikada rast gəlinən bir sıra digər şərtlərdə baş verir. Təşvişli həyəcan pozuntusunun əsas əlaməti daim yaranan narahat gözləntilər və narahatlıqlarla dəstəklənən həddindən artıq xroniki narahatlıqdır. Bu zaman narahatlıq kompulsiv xarakter daşıyır, diskomfort və ya funksional pozulmalara səbəb olur və çox vaxt bir çox sahələrə (məsələn, maliyyə, iş, sağlamlıq) təsir edir. Tez-tez yuxu pozulmaları, narahatlıq, təşvişli həyəcan halları, əzələ gərginliyi, mə də-bağırsaq simptomları və xroniki baş ağrıları kimi fiziki simptomlarla əlaqələndirilir. Bu pozulma ilə əlaqəli faktorlar qazilərin yaşadığı travmadan, əlillik dərəcəsindən, sosiallaşmasından, müharibədən sonra yaşadığı stress amillərindən asılıdır. Təşvişli həyəcan pozuntusu olan qazilər, adətən, narahatlıqlarının həddindən artıq olmasından, habelə bununla təkbaşına mübarizə apara bilmədiklərinə görə çətinlik çəkirlər. Eyni zamanda onlar hesab edirlər ki, bu narahatlıqların real əsasları var. Narahat gözləntilərə əlavə olaraq təşvişli həyəcan pozuntusundan əlavə yuxu-oyanma dövrünün pozulması, həmçinin ümumi həyəcanlılığın artması halları da var. Təşvişli həyəcan pozulması olan qazilərdə tez-tez taxikardiya, tərləmə, selikli qişaların quruması, tənəffüs çətinliyi, ürəkbulanma, titrəmə, mədə-bağırsaq və digər somatik simptomlarla ifadə olunan artan avtonom oyanma əla mətləri görünür. Bununla belə, bu əlamətlər hazırda əksər mütəxəssislər tərəfindən təşvişli həyəcan pozuntusunun diaqnozu üçün zəruri hesab edilmir. Daimi narahatlıq tez-tez zehni stresin təsirindən yaranan pozulmalarda qeyd olunur. Bu şərtlərin ən çox yayılmış variantı uyğunlaşma pozuntularıdır. Bu hallarda psixi pozuntular insanın həyatında əhəmiyyətli dəyişikliklərdən sonra inkişaf edir. Bu pozuntular, adətən, qısamüddətli olur, lakin bəzən aylarla və hətta illərlə davam edə bilər. Bir çox qazilər üçün daimi narahatlıq ön plana çıxır. O, şübhələrdə, tərəddüdlər də, gələcəyə dair qorxularda, həmçinin uzun sürən psixo fiziki gərginlikdə özünü göstərir. Stress pozuntuları daimi təşviş, həyəcan və narahatlıqla müşayiət olunan şərtlərin xüsusi bir alt qrupunu təşkil edir. Bu pozuntular qazilərin həddin dən artıq psixi travmaya məruz qaldığında baş verir. Beləliklə, mülki həyata qayıtdıq dan sonra qazilər sosial stress amillərinin, eləcə də müharibədə aldıqları xəsarətlərin nəticələri ilə bağlı stress amillərinin təsirinə məruz qalmaqda davam edirlər. Psixoloji sarsıntıdan sonra insanın yaşadığı sosial şərait böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd olunur ki, qazilərin onlara dəstək olub insanların əhatəsində olduğu hallarda təşvişli həyəcan vəziyyətin inkişaf riski əhəmiyyətli dərəcədə azalır. Qazilərdə təşvişli həyəcan pozuntusuna səbəb olan amillər araşdırılmalı və aradan qaldırılaraq onların psixi sağlamlığına nail olmaq lazımdır.

NƏTİCƏ Qazilər döyüş əməliyyatlarından qayıtdıqdan sonra cəmiyyət müharibə iştirakçılarının çoxlu sosial, tibbi və psixoloji problemləri ilə üzləşdi. Təşvişli həyəcan pozuntusu olan qazilərdə artan yorğunluq, əsəbilik, konsentrasiyanın pozulması və yuxu pozulmaları ilə birlikdə daxili gərginlik hissini qeyd edirlər. Təşvişli həyəcan pozuntusu da psixomotor simptomlarla müşayiət olunur. Qazilər təlaş və narahatlıq, fiziki olaraq istirahət edə bilməmə və əzələ tonu sunun artması ilə qarşılaşırlar. Bunun fonunda gərginlik baş ağrıları, bel ağrısı, titrəmə və onlara yaxın olan digər təzahürlər müşahidə edilə bilər.